سایت دانشجو سرا

چکیده

 

 

شروط محدود کننده و ساقط کنندة مسئولیت در قراردادها

 

به کوشش

 

میثم صرامی

 

 

شاكلةايجادمسئوليتقراردادی،نقضتعهداتقراردادي یا شروط ضمنآن قراردادميباشد.اماگاهطرفينقرارداد،به صورتشرطضمنعقديابهصورتقراردادي،مسئوليتخويشراكاهشداده يابه طوركليساقطمينمايند.

هدف از این پژوهش، تبیین مفهوم و ماهیت شروط محدودکننده و ساقط کنندة مسئولیت و انواع آن ها، مقایسة این دو دسته از شروط با یکدیگر از جهت اعتبار و ماهیت، بیان وجوه افتراق اینگونه شروط با شروط کاهش تعهد و وجوه تمایز این شروط از نهادهای مشابهی مانند شرط کیفری، محدودیت های قانونی مسئولیت، رضایت زیاندیده، صلح، قراردادهای جایگزینی مسئولیت و بیمه، بررسی اعتبار اصولی این شروط و شرایط نفوذ و موانع نفوذ این شروط، تحلیل آثار این شروط در روابط طرفین قرارداد و نسبت به اشخاص ثالث و تشریح اثر بطلان این شروط بر قرارداد در نظام های حقوقی مختلف و انتقال ادبیات حقوقی موجود در نظام های حقوقی خارجی به حقوق داخلی به منظور تدوین مجموعه ای مدون در زمینة شروط کاهش مسئولیت می باشد.

مسألة مورد بحث در این پژوهش، بررسی مفهوم، اعتبار اصولی شروط کاهش مسئولیت، شرایط نفوذ این شروط در مرحلة انعقاد و اجراء و آثار آنها می باشد که در این راستا به سؤال های ذیل پاسخ داده خواهد شد: مبانیاعتبارو نفوذاينشروطعلی رغم ایرادات مختلف واردة ناشی از درج این شروط در قرارداد مانند تعارض با مقتضای عقد یا تعهد اساسی، اختیاری شدن اجرای تعهد قراردادی، ابرای دین ناموجود، تعارض با نظام امری مسئولیت قراردادی یا نظم عمومی چیست؟ موانع تأثیر نفوذ این شروط کدامند؟ آیا این شروط، قابلیت استناد در برابر یا از سوی اشخاص ثالث را با توجه به اصل نسبی بودن قراردادها دارا هستند؟ آیا امکان انعقاد این شروط به صورت ایقاع وجود دارد؟ آیا بطلان این شروط، بطلان قرارداد حاوی این شروط را به دنبال دارد؟ در این پژوهش سعی بر آن است تا بهشيوةاسناديوكتابخانهايازطريقتحليلمفاهيم با استناد بهمنابع موجود،دكترينهايمطرح،آراءقضایی وسيستمهايحقوقيموجوددركشورهايمختلفوتطبيقاين سيستمها با حقوق ایران، مفاهیم و سؤال های فوق الذکر، مورد تدقیق و بررسی واقع شود.

شروطمحدودكنندهوساقطكنندةمسئوليت،دارايمصاديقمتعدديچونشروطعدم مسئوليت مصطلح،شروطمربوطبهقوةقاهره،شروطمربوطبهتغییر شرايط ايجادمسئوليتبهسودمديون،شروط مربوطبهتحديدميزان یا نوعمسئوليت و شروط تضمین می باشند. توافق بر عدم مسئولیت بابت عدم انجام تعهدات قراردادی، همیشه شرط ضمن قراردادی که برای از بین بردن مسئولیت ناشی از عدم اجرای آن انشا شده است محسوب می شود، حتی اگر خارج از قرارداد اصلی صورت پذیرد. ايندستهازشروطباشروط كاهشتعهد كهبهمنظورتغييرشرايطايجادمسئوليت،مبانيودامنةتعهداتمتعارفياقانونيطرفينمنعقد ميگردند، متفاوت می باشند. شروط کاهش مسئولیت باعث اختیاری شدن اجرای تعهد نمی گردند، زیرا مسئولیت، جوهر تعهد را تشکیل نمی دهد و یگانه ضمانت اجرای آن نیست.

برخلاف ادعای مخالفان این شروط، شروط کاهش مسئولیت، ابرای از دین ناموجود و اساساً ابراء نبوده و به علاوه ابرای از دین ناموجودی که سبب آن ایجاد شده است، باطل نیست؛قواعد حاکم بر مسئولیت قراردادی در شمار قواعد امری نیستند و توافق خلاف آن ها باطل نیست، چراکه امکان اسقاط آن حتی پس از ورود ضرر با نهادهایی چون ابراء و صلح وجود دارد و امری بودن تعهد به معنی امری بودن مسئولیت نیست؛ این شروط نه تنها مخالف نظم عمومی نبوده، بلکه جنبة مثبت نظم عمومی و مزایای اقتصادی فراوان در کنار اصل آزادی قراردادی، مؤید اعتبار این شروط هستند. مواد گوناگون قانونی نیز، اعتبار این شروط را تأیید می کند. با وجود این اعتبار شروطمحدودكنندهوساقطكنندةمسئوليتبهصورتمطلقنبودهو علاوه بر احراز شرایط صحت معاملاتدر این شروط جهت تأثیر، دامنةآن ها درمواردتقصيرعمديیا سنگين شخص مشروط له (نه مباشران او جز در موارد خاص)، صدمات وارد بر جسم و موارد خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه شديداً محدودميگردد؛ لذا این شروط نه تنها در مرحلة انعقاد، که در مرحلة اجرا نیز باید معتبر باشند.

شروط کاهش مسئولیت نه تنها در روابط میان طرفین قرارداد قابل استناد بوده و هر دوی مسئولیت های قراردادی و قهری مشروط له را محدود یا ساقط می نماید، بلکه در برابر اشخاص ثالث نیز قابل استناد هستند؛ و این قابلیت استناد، هیچگونه تعارضی با اصل نسبی بودن قرارداد ندارد، بلکه تفسیر صحیح آن اصل و پذیرش اصل «قابلیت استناد به قرارداد» و استناد به شرط به عنوان قید تعهد قراردادی است. در سوی مقابل، انعقاد شروط کاهش مسئولیت در قالب ایقاع نیز وجود دارد؛ امکان ایجاد تعهد به نفع شخص ثالث پذیرفته است؛ و شرط عدم ایجاد مسئولیت، تعهدی منفی مبنی بر عدم اقامة دعوی مسئولیت از طرف مشروط علیه به نفع مشروط له است و لذا این شروط، توسط اشخاص ثالث نظیر وراث یا ثالث منتفع نیز قابل استناد می باشند. اصولاً شروط کاهش مسئولیت، در صورت مخالفت با نظم عمومی (تقصیر عمدی و خسارات وارد بر جسم)، جزء شروط نامشروع و باطل هستند، اما جز فرضی که «عدم مسئولیت علی رغم تقصیر عمدی» در عقد تصریح گردد و در نتیجه موجب تجاوز به مقتضای ذات و اختیاری شدن اجرای قرارداد شود، مبطل قرارداد نیستند.

به كارگيريشروطموردبحث،مستلزمبررسيوواكاوي عمیق،جهتنتيجهگيرينحوةانتفاع از این شروط در قراردادها بدون تجاوزبهمنافعوحقوق افراد جامعه واشخاصثالثمی باشد.

واژگان کلیدی: «شرط ساقط کنندة مسئولیت»، «شرط محدود کنندة مسئولیت»، «مسئولیت قراردادی»، «شرط کاهش تعهد»، «قرارداد عدم مسئولیت»، «شرط کاهش مسئولیت»، «شرط عدم مسئولیت»، «شرط تحدید خسارت»، «قراردادهای جایگزین مسئولیت»، «بیمة مسئولیت»، «اعتبار اصولی شروط»، « موانع نفوذ»، «جمع مسئولیت ها»، «استناد به شرط»، «اثر شرط».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اختصاری مطالب

 

 

عنوان صفحه

 

مقدمه..............................................................................................................................................................1

• شرح موضوع پژوهش..........................................................................................................................1
• بیان مسأله............................................................................................................................................5
• ضرورت و اهمیت تحقیق...................................................................................................................9
• مبانی نظری موضوع و پیشینة تحقیقاتی....................................................................................11
• روش تحقیق......................................................................................................................................14

بخش اول : مفهوم شروط محدود کننده و ساقط کننده مسئولیت............................16

فصل اول: ماهیت شروط محدود کننده و ساقط کنندة مسئولیت................................21

مبحث اول: دیدگاه شکلی و توصیفی.....................................................................................23

گفتار اول: دیدگاه شکلی...........................................................................................................23

گفتار دوم: دیدگاه توصیفی.......................................................................................................24

گفتار سوم: مقایسه با حقوق ایران............................................................................................25

مبحث دوم: شروط کاهش تعهد و شروط کاهش مسئولیت...............................................27

گفتار اول: تعریف شروط کاهش تعهد......................................................................................27

گفتار دوم: اعتبار اصولی شروط کاهش تعهد و استثناهای وارد بر آن..................................29

گفتار سوم: تفاوت شروط کاهش تعهد و شروط کاهش مسئولیت........................................31

گفتار چهارم: انتقاد از تمایز؛ مصداق‌های مشتبه.....................................................................36

فصل دوم: مقایسة شروط محدود کننده و شروط ساقط کنندة مسئولیت با یکدیگر

و انواع آنها..............................................................................................................................40

مبحث اول: مقایسة شروط محدود کننده و ساقط کنندة مسئولیت با یکدیگر...........40

گفتار اول: از جهت ماهیت........................................................................................................40

 

گفتار دوم: از جهت اعتبار..........................................................................................................41

گفتار سوم: زمینه های جدایی شروط محدود کننده از شروط ساقط کننده.......................43

گفتار چهارم: شرط تحدید (وجه التزام) با مبلغ ناچیز...........................................................44

گفتار پنجم: تنوع شروط مربوط به مسئولیت........................................................................45

مبحث دوم: انواع شروط محدود کننده و ساقط کنندة مسئولیت...................................46

گفتار اول: شروط عدم مسئولیت مصطلح................................................................................47

گفتار دوم: شروط مربوط به قوة قاهره.....................................................................................47

گفتار سوم: تغییر بار اثبات یا شرایط ایجاد مسئولیت به سود مدیون...................................50

گفتار چهارم: شرط تحدید میزان مسئولیت (شرط تحدید خسارت)....................................51

گفتار پنجم: شرط تحدید نوع مسئولیت..................................................................................53

گفتار ششم: شرط تحدید مدت اقامة دعوای مسئولیت (شرط تحدید مرور زمان).............53

گفتار هفتم: شروط تضمین.......................................................................................................55

فصل سوم: مقایسة شروط محدود کننده و ساقط کنندة مسئولیت

با سایر نهادها.......................................................................................................................57

مبحث اول: تمییز شروط محدود کننده و ساقط کنندة مسئولیت از موارد مشابه......57

گفتار اول: شرط کیفری (وجه التزام).......................................................................................57

گفتار دوم: محدودیت های قانونی مسئولیت...........................................................................61

گفتار سوم: رضایت زیاندیده و پذیرش خطر............................................................................64

گفتار چهارم: صلح......................................................................................................................69

گفتار پنجم: قراردادهای جایگزینی مسئولیت.........................................................................71

مبحث دوم: شروط كاهش مسئو‌ليت و قرارداد بيمه............................................................76

گفتار اول: بيمة مسئو‌ليت.........................................................................................................77

گفتار دوم: بيمة خسارت( به معني خاص)..............................................................................81

بخش دوم: اعتبار شروط محدود كننده و ساقط كنندة مسئوليت

و موانع نفوذ آنها.....................................................................................................................82

فصل اول: اعتبار اصولی شروط محدود كننده و ساقط كنندة مسئوليت

و برخی از شرايط اعتبار آنها...........................................................................................83

مبحث اول: اعتبار اصولي............................................................................................................83

گفتار اول: دلايل مخالفان..........................................................................................................83

 

گفتار دوم: دلايل موافقان..........................................................................................................98

مبحث دوم: بررسی لزوم وجود و اعتبار قصد و رضا به عنوان شرایط اعتبار

شروط کاهش مسئولیت...............................................................................................113

گفتار اول: وجود قصد و رضا...................................................................................................113

گفتار دوم: اعتبار قصد و رضا..................................................................................................135

فصل دوم: موانع نفوذ شروط محدود کننده و ساقط کنندة مسئولیت

(شیوه‌های مبارزه با شروط عدم مسئولیت) .........................................................139

مبحث اول: عدم نفوذ شروط کاهش مسئولیت بر مبنای شدت رفتار

(تقصیر عمدی و سنگین)............................................................................................139

گفتار اول: عدم نفوذ شرط بر مبنای شدت رفتار مدیون

(تقصیر عمدی و سنگین مدیون)..............................................................................140

گفتار دوم: عدم نفوذ شرط بر مبناي شدت رفتار مباشران مديون

(شرط عدم مسئوليت در قبال افعال مباشران)........................................................153

مبحث دوم: عدم نفوذ شروط کاهش مسئولیت بر مبنای شدت نقض و نتایج آن.....168

گفتار اول: عدم نفوذ شرط بر مبنای شدت نقض (شرط عدم مسئولیت

و نقض تعهد اساسی؛ استثنای ادعایی).....................................................................168

گفتار دوم: عدم نفوذ شرط بر مبنای شدت نتایج نقض (شرط عدم مسئولیت

در مورد خسارات وارد به شخص).............................................................................178

بخش سوم: آثار شروط محدودكننده و ساقط كنندة مسئوليت........................................186

فصل اول: آثار شروط محدود كننده و ساقط كنندة مسئوليت نسبت به

طرفين (شروط عدم مسئوليت و مسألة تداخل مسئوليت قهري و

قراردادي).............................................................................................................................187

مبحث اول: نظریة عدم امکان جمع دو مسئوليت یا انتخاب بین دو مسئولیت

(نظام هایی که جمع دو مسئولیت را ناممکن می دانند).....................................189

گفتار اول: رویة قضایی پیشین فرانسه..................................................................................189

گفتار دوم: نقد رویه و وضع کنونی........................................................................................190

مبحث دوم: نظریة امکان جمع بین دو مسئولیت

(نظام های قائل به جمع دو مسئولیت)....................................................................192

گفتار اول: حقوق انگلیس.......................................................................................................192

 

گفتار دوم: حقوق كبك...........................................................................................................195

گفتار سوم: حقوق كانادا..........................................................................................................195

گفتار چهارم: حقوق آمريكا.....................................................................................................197

مبحث سوم: بررسی موضع حقوق ايران در باب امکان یا عدم امکان

جمع بین دو مسئولیت قهری و قراردادی...............................................................197

گفتار اول: بررسي نتايج تطبيقي............................................................................................197

گفتار دوم: طرح مسائل...........................................................................................................199

گفتار سوم: نفوذ شرط عدم مسئوليت در مسئوليت هاي قهري.........................................200

گفتار چهارم: امكان جمع ميان دو مسئوليت و نتیجه گیری در حقوق ایران...................203

گفتار پنجم: حل مسائل با توجه به وضعیت پذیرفته شده در حقوق ایران........................206

فصل دوم: آثار شروط محدود كننده و ساقط كنندة مسئوليت

نسبت به اشخاص ثالث..........................................................................................210

مبحث اول: استناد به شرط از سوي شخص ثالث.............................................................211

گفتار اول: وضع نظام‌هايي كه تعهد به نفع ثالث را نپذيرفته‌اند (حقوق انگليس).............211

گفتار دوم: وضع نظام‌هايي كه تعهد به نفع ثالث را پذيرفته‌اند (حقوق ایران)..................216

مبحث دوم: استناد به شرط در برابر شخص ثالث.............................................................221

گفتار اول: اثر شرط نسبت به وارث.......................................................................................222

گفتار دوم: استناد به شرط در برابر ثالث منتفع...................................................................224

گفتار سوم: شرط عدم مسئوليت در قراردادهاي مرتبط......................................................226

مبحث سوم: اثر تضامن بر شروط محدود کننده یا ساقط کنندة مسئوليت...............239

گفتار اول: بیان فروض و نقد آن ها.......................................................................................239

گفتار دوم: راه حل انتخابی.....................................................................................................241

فصل سوم: آثار شروط باطل......................................................................................................244

مبحث اول: بطلان یا عدم بطلان شرط (بطلان جزئی شرط)...........................................244

مبحث دوم: بطلان یا عدم بطلان قرارداد، بطلان جزئی قرارداد

(اثر شروط کاهش مسئوليت باطل بر قرارداد).......................................................246

نتيجه گيري............................................................................................................................................250

فهرست تفصیلی مطالب....................................................................................................................255

فهرست منابع.........................................................................................................................................263